درباره نفوذ فرهنگی- بخش اول

نفوذ واژه­ ای آشنا در این روزهای به ­اصطلاح «پسابرجام» است. یکی از مهمترین انواع نفوذ، «نفوذ فرهنگی» است. نفوذ فرهنگی ذیل موضوعی کلان­ تر با عنوان «امنیت فرهنگی» تعریف می­ شود. امنیت فرهنگی ناظر به «بقا» و «ارتقا»ی فرهنگی بوده، و از این جهت دارای دو بعد اساسی است: یکی «نفوذگری فرهنگی» و دیگری «نفوذ پذیری فرهنگی». بر این اساس، مسأله اصلی در حوزه امنیت فرهنگی آن است که «چه کنیم تا باقی بمانیم (و به بقای فرهنگ خود کمک کنیم) و اینکه چگونه نفوذ خود را به لحاظ فرهنگی توسعه دهیم و ارتقا ببخشیم.  

بحث نفوذگری و نفوذ پذیری در حوزه فرهنگ، برخاسته از مبحث مهم دیگری با عنوان «تعامل فرهنگی» است. به عبارت دیگر طی فرایند تعامل است که نفوذ فرهنگی موضوعیت پیدا می­ کند. این تعامل می­تواند شکل­ های مختلفی داشته باشد. اگر صدسال پیش به قبل، تعامل فرهنگی تنها از راه سفر جهانگردان و سیاحان خارجی به کشور یا بالعکس معنا داشت، امروز بواسطه رشد رسانه­ ها و فناوری ­های ارتباطی و اطلاعاتی، همیشه و همه ­جا می­توان ردی از تعامل فرهنگی را مشاهده کرد.

تعامل و نفوذ فرهنگی موضوع پیچیده و عجیب و غریبی نیست. برای اینکه به این باور برسید که تعامل و نفوذ فرهنگی تا چه حد در زندگی ما جریان دارد؛ نگاهی به زندگی روزمره خود بیندازید. مثلاً بیایید نگاهی داشته باشیم به آنچه در روز می ­خوریم! اگر از پدران و مادران خود بپرسید که در کودکی­ و نوجوانی ­شان چه غذاهایی می­ خوردند، اثری از ماکارونی، پیتزا، لازانیا، پاستا، سوسیس، کالباس، همبرگر، فلافل و... نخواهید یافت. این نوع از غذاها که امروزه برای ما کاملاً اپیدمیک شده ­اند، کی و طی چه فرایندی وارد جامعه و فرهنگ ما شدند؟ پاسخ این است که هرکدام از این خوارکی­ها، در اثر تعامل ما با دیگر فرهنگ ­ها به جامعه وارد شده­ اند. مثلاً پیتزا، لازانیا، پاستا و... نتیجه تعامل فرهنگی ما با ایتالیایی­ ها بوده است. یا همبرگر در نتیجه تعامل فرهنگی ما با امریکایی ­ها وارد شده است. البته اینکه می ­گویم «ما»، منظورم همه مردم نیست؛ بلکه افراد درگیر در یک تعامل فرهنگی ممکن است محدود باشند، اما نتیجه این تعامل که نفوذگری یا نفوذپذیری است، به تدریج می­تواند ابعاد بسیار وسیعی پیدا کند.

بر اساس آنچه در بالا گفتم، ما در زندگی روزمره خودمان می­ توانیم به مصادیق فراوانی از نفوذ فرهنگی برسیم که هریک در اثر نوعی تعامل فرهنگی وارد جامعه و فرهنگ ما شده­ اند. در اینجا می­ خواهم این نتیجه را بگیرم که تعامل و نفوذ فرهنگی در جامعه امروز امری اجتناب ­ناپذیر است. ما نمی­ توانیم به دور مرزهای فرهنگی خودمان که به شکل بسیار وسیعی با دیگر فرهنگ ­ها گره خورده و در هم ­تنیده شده است دیوار و حصار بکشیم. بنابراین سخن گفتن از نفوذ فرهنگی به ­شکلی که آنرا ماهیتاً تهدیدی علیه امنیت فرهنگی خود بشناسیم، اشتباه به نظر می­رسد. به دیگر بیان این نوع مواجهه با مسئله نفوذ، با توجه به تغییرات و تحولات شگرفی که در جامعه امروز رخ داده است، ما را بسیار شکننده و آسیب ­پذیر می ­سازد. اما نوع درست مواجهه با مسئله نفوذ فرهنگی چیست؟ به این سؤال در بخش ­های بعدی پاسخ خواهم داد.